
उषा किरण पन्थ
तिज पर्व नेपाली महिलाहरुको विशेष चाड हो। यो पर्व हिन्दु परम्परामा आधारित छ र विशेष गरी नेपाली हिन्दु महिलाहरुका लागि महत्त्वपूर्ण छ। तिजको समयमा महिलाहरुले तीन दिनसम्म विशेष पूजा, उपवास र नृत्यगान गर्दै यो चाड मनाउँछन्। तिजको मुख्य उद्देश्य महिलाहरुलाई सुख, समृद्धि र राम्रो स्वास्थ्यको कामना गर्नु हो। तिज पर्वको शुरुवात सतीदेवीको कथा संग जोडिएको छ। यस अनुसार, सतीदेवीले आफ्ना पतिको सम्मान र पुनर्मिलनका लागि कठोर तपस्या गरेकी थिइन्। उनको तपस्याको फलस्वरूप भगवान शिवसँग उनको पुनर्मिलन भयो। यो कथा हिन्दु धर्ममा महिलाहरुको लागि पतिव्रत धर्मको प्रतीक मानिन्छ। तिज पर्वमा महिलाहरुले शिव र पार्वतीको पूजा गर्दै आफ्नो पतिको दीर्घायुको कामना गर्छन्। यसैले तिजलाई पतिव्रता महिलाहरुको पर्व मानिन्छ। तिज पर्वका क्रममा महिलाहरुले विशेष किसिमको भेषभूषा र गरगहना धारण गरेर उत्सव मनाउँछन्। यो पर्व विशेष गरी विवाहित महिलाहरुका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ, तर अविवाहित महिलाहरुले पनि भविष्यमा राम्रो पति प्राप्त होस् भनेर यो पर्व मनाउँछन्। तिज पर्वले महिला सशक्तिकरण, सामाजिक मेलमिलाप, र समता जस्ता महत्वपूर्ण सन्देश पनि प्रदान गर्दछ। तिज पर्वको एक महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको दर हो। तिज सुरु हुनु अघि दर खुवाउने परम्परा रहेको छ। दर विशेष किसिमका परिकारहरु तयार गरेर खाइन्छ, जसलाई तिजको व्रतको अघिल्लो दिन अर्थात् दर खाने दिन खाइन्छ। यस दिन महिलाहरु आफ्नो माइती घर जान्छन् र परिवारसँग दर खाएर रमाइलो गर्छन्। दरले केवल शरीरलाई आवश्यक ऊर्जा मात्र प्रदान गर्दैन, यसले सांस्कृतिक, सामाजिक र पारिवारिक सम्बन्धलाई पनि प्रगाढ बनाउँछ। दरका परिकारमा चामल, दाल, मासु, माछा, दही, मिठाई लगायतका पोषिलो आहारहरु समावेश गरिन्छ। परम्परागत रूपमा, दर खाँदा तामाका भाँडामा परिकार परोसिन्छ, जुन स्वास्थ्यका लागि पनि राम्रो मानिन्छ। दर खाने दिनलाई विशेष रूपमा रमाइलो पार्न महिलाहरु एकापसमा गीत गाएर, नृत्य गरेर, हाँसीखुशी बिताउँछन्। यसले महिलाहरुबीचको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र तिनमा आत्मबल र आत्मविश्वास बढाउँछ। तिज पर्वको दरले सांस्कृतिक रूपमा पनि गहिरो महत्त्व राख्छ। दर खाने दिनलाई माइतीमा गएर मनाउनु परम्परागत रूपमा महिलाहरुको अधिकारको रुपमा हेरिन्छ। माइती घरमा पुगेपछि महिलाहरुले आमा, दिदीबहिनी, भाउजुहरुसँग भेटघाट गर्छन् र एकअर्कासँग आ-आफ्ना सुखदुःख बाँड्छन्। यसले पारिवारिक सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउन सहयोग पुर्याउँछ। दरको परम्परा केवल खानपानमा सीमित छैन, यसमा सांस्कृतिक गीत(संगीत र नृत्य पनि समावेश छन्। तिजका गीतहरुमा महिलाहरुका पीडा, दुःख र संघर्षलाई समेटिन्छ, जसले समाजमा महिलाहरुको अवस्थाबारे सन्देश पुर्याउँछ। तिजका गीतहरुले महिलाहरुको सशक्तिकरण र समाजमा उनीहरुको स्थानको महत्त्वबारे चर्चा गर्छन्। तिज पर्वमा दरको परम्परा केवल सांस्कृतिक र सामाजिक पक्षसम्म सीमित छैन, यसको स्वास्थ्य पक्ष पनि महत्त्वपूर्ण छ। दर खाने दिन महिलाहरुले सम्पूर्ण दिनको उपवासको तयारीका लागि आवश्यक पोषण लिन्छन्। यसले उपवासको समयमा महिलाहरुलाई आवश्यक ऊर्जा र शक्ति प्रदान गर्छ। तर, दर खाँदा अत्यधिक मात्रामा खाना नखाने र सन्तुलित आहार लिनु स्वास्थ्यको लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। अहिलेको समयमा स्वास्थ्य विशेषज्ञहरुले दर खाँदा अत्यधिक तेल, मसला र चिल्लो परिकारबाट जोगिन सल्लाह दिन्छन्। यसको सट्टामा फलफूल, सागपात, र पौष्टिक खानाको प्रयोग गरेर दर खाने चलन बढ्दै गएको छ। यसले महिलाहरुको स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। तिज पर्व नेपाली महिलाहरुको जीवनमा विशेष महत्त्व राख्छ। यो पर्वले केवल धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व मात्र नभई, सामाजिक र स्वास्थ्य सम्बन्धी महत्त्व पनि राख्छ। दरको परम्पराले महिलाहरुबीचको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र उनीहरुलाई आत्मबल प्रदान गर्छ। साथै, दरले स्वास्थ्यका लागि आवश्यक पोषण पनि प्रदान गर्छ। यसैले, तिजको दरलाई पारिवारिक, सामाजिक र सांस्कृतिक जीवनमा विशेष स्थान दिनु आवश्यक छ। तिज पर्व मनाउनु भनेको केवल परम्परालाई निभाउनु मात्र होइन, यो अवसर हो परिवारसँगको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउने, सामाजिक बन्धनलाई सुदृढ बनाउने र सांस्कृतिक पहिचानलाई जीवन्त राख्ने। यसले महिलाहरुको भूमिका र महत्त्वलाई अझ उजागर गर्छ, जुन समाजका लागि सकारात्मक सन्देश हो।