उषा किरण पन्थ
बुटवल
आज नेपालीहरुको महान
चाडपर्व बडादशैं (विजयादशमी) । मान्यजनहरुबाट टीका र आशीर्वाद ग्रहण गरी यो पर्व
मनाइँदैछ । दशैं मनाउनेहरूको घरमा टीका जमरा लगाइँदैछ । असत्यमाथि सत्य र आसुरी
शक्तिमाथि दैवी शक्ति विजय भएको खुसीयालीमा दशैं मनाउने चलन चलेको पौराणिक मान्यता
छ । नेपालीहरूको सबैभन्दा ठूलो चाडको रूपमा मनाइने दशैं, धार्मिक, सांस्कृतिक,
र सामाजिक दृष्टिकोणले गहिरो महत्व राख्ने पर्व
हो। यो चाडले देशभरि नै हिन्दू धर्मावलम्बीहरूलाई मात्र नभई सम्पूर्ण नेपाली
समाजलाई एकतामा बाँध्ने काम गर्छ।
१. दशैंको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
दशैं, विशेष गरेर दुर्गा पूजासँग सम्बन्धित चाड हो,
जसको शुरुवात हिन्दू धर्मको प्राचीन कालमा भएको
विश्वास गरिन्छ। दशैंको इतिहासलाई रामायण र महाभारत जस्ता महाकाव्यसँग जोडिएको
पाउन सकिन्छ। रामायणमा भगवान रामले रावणलाई मारेर विजय प्राप्त गरेको दिनलाई
विजयादशमीको रूपमा लिइन्छ, भने महाभारतमा
पाण्डवहरूले लामो वनवासपछि युद्ध जित्नुअघि आफ्ना हतियारलाई पूजाआजा गरेका थिए।
यसरी, दशैंलाई सत्य र धर्मको
विजयको प्रतीक मानिन्छ। नेपालको सन्दर्भमा, दशैंको इतिहासलाई लिच्छवीकालदेखि उल्लेख गर्न सकिन्छ।
लिच्छवी राजाहरूले दसैंलाई राजकीय पर्वको रूपमा स्थापित गरेको र जनतामाझ यसको
महत्त्वलाई प्रबर्द्धन गरेको पाइन्छ। मल्ल राजाहरूको पालामा भने यो पर्व अझ बढी
व्यवस्थित र धार्मिक रुपमा सशक्त भएको थियो।
२. धार्मिक महत्त्व
दशैंको मुख्य धार्मिक
महत्त्व असत्यमाथि सत्यको विजय हो। हिन्दू धर्मशास्त्रमा उल्लेख भएअनुसार, देवी दुर्गाले महिषासुर नामक राक्षसलाई नौ
दिनसम्म लडाइँ गरेर अन्ततः दशौं दिनमा पराजित गरेकी थिइन्। यस विजयलाई असत्यमाथि
सत्यको विजयका रूपमा लिइन्छ। यसै कारण, दशैंको पहिलो दिन घटस्थापना हुन्छ र त्यस दिनदेखि नै देवी दुर्गाको पूजा
गरिन्छ।
दसैंको धार्मिक महत्त्व
हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको लागि गहिरो छ। घर(घरमा देवी दुर्गाको स्थापना गरेर नौ
दिनसम्म विभिन्न स्वरूपका देवीहरूको पूजा गरिन्छ। यो चाडले मानिसहरूलाई धर्म र
नैतिकताको मार्गमा हिंड्न प्रेरित गर्छ। साथै, दशैंको अन्तिम दिन विजया दशमीमा मानिसहरूले दुर्गाका
भक्तहरूका रूपमा टीका र जमरा लगाएर देवीको आशीर्वाद ग्रहण गर्छन्।
३. सामाजिक महत्त्व
दशैं सामाजिक एकताको पर्व
हो। दसैंको बेला, टाढा(टाढा रहेका
परिवारका सदस्यहरू आफ्ना घर फर्केर पारिवारिक पुनर्मिलन गर्छन्। यो चाडले
मानिसहरूलाई परिवार, साथीभाइ, र समाजसँग नजिक बनाउँछ। टीका र जमराको
आदानप्रदानले मानिसहरूमा आपसी प्रेम र सम्मानको भावना जागृत गर्छ। समाजमा आपसी
सद्भाव र मेलमिलापको भावना बलियो बनाउन दसैंले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
समाजमा रहेका भिन्न जातीय,
धार्मिक, र सांस्कृतिक समूहहरूले आ(आफ्ना तरिकामा दसैं मनाउँछन्। यो
विविधता दशैंको सामाजिक महत्वलाई अझ सुदृढ बनाउँछ। सहरदेखि गाउँसम्म, मानिसहरू यस चाडलाई विशेष उत्साहका साथ
मनाउँछन्, जसले सामाजिक
सम्बन्धहरूलाई बलियो बनाउँछ।
४. सांस्कृतिक महत्त्व
दसैं नेपाली संस्कृतिको
अभिन्न अंग हो। यो चाडले हाम्रो परम्परागत संस्कृति, रीतिरिवाज, र मूल्यहरूलाई
संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। दशैंको समयमा गरिने पूजाआजा,
बलि प्रथा, टीका र जमराको परम्परा, र परम्परागत खाना पकाउने चलनहरूले हाम्रो संस्कृतिलाई
जीवन्त राख्न सहयोग पुर्याउँछ।
विशेषगरी, दसैंको बेला गरिने नवरात्रि पूजाले देवी
दुर्गाको शक्ति र ममताको प्रतीकको रूपमा समाजलाई अनुशासन, धार्मिकता, र नैतिकताको
शिक्षा दिन्छ। संस्कृतिको दृष्टिकोणले, यो चाडले पुराना मूल्य र परम्पराहरूलाई पुस्तान्तर गर्न महत्वपूर्ण भूमिका
खेल्छ। गाउँहरूमा दशैं मेलाहरूको आयोजना गरेर परम्परागत गीत, नृत्य, र खेलकुदको प्रदर्शन गरिन्छ, जसले नेपाली कला
र संस्कृतिको जगेर्ना गर्छ।
५. पारिवारिक पुनर्मिलन
दसैं परिवारलाई पुनः एकतामा बाँध्ने पर्व हो। वर्षभरि विभिन्न स्थानमा व्यस्त रहेका परिवारका सदस्यहरू यस अवसरमा एकत्रित हुन्छन्। सन्तानहरूले आ(आफ्ना अभिभावक तथा जेष्ठ नागरिकहरूसँग टीका र जमरा लगाएर आशीर्वाद लिन्छन्। यसले परिवारमा सम्मान र अनुशासनको भावनालाई प्रोत्साहन गर्छ।
दसैंले परिवारभित्रका सम्बन्धहरूलाई अझ मजबुत बनाउने काम गर्छ। परिवारका सदस्यहरूबीचको भावनात्मक सम्बन्धलाई सुदृढ गर्न यो चाडले विशेष भूमिका खेल्छ। नयाँ कपडा किन्ने, परम्परागत खाना पकाउने, र एक अर्कासँग समय बिताउने क्रमले परिवारलाई नजिक ल्याउँछ। यसरी, दसैंले परिवारलाई एकताको सूत्रमा बाँध्ने काम गर्छ।
६. आर्थिक प्रभाव
दसैं नेपाली समाजमा आर्थिक दृष्टिले पनि महत्त्वपूर्ण छ। यो चाडले व्यापारिक गतिविधिहरूलाई तीव्र बनाउँछ। बजारमा नयाँ कपडा, जुत्ता, गहना, र खाद्यान्नका वस्तुहरू किनमेल गर्ने प्रवृत्तिले व्यापारिक वर्गलाई लाभ पुग्छ। दसैंको बेला अत्यधिक किनमेल हुने हुँदा बजारमा चहलपहल बढ्छ, जसले मुलुकको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ। दसैंको समयमा विशेष गरेर गाउँबाट शहरहरूमा मानिसहरू किनमेल गर्न आउँछन्, जसले शहरी क्षेत्रका व्यापारमा ठूलो वृद्धि ल्याउँछ। साथै, विभिन्न सेवा प्रदायकहरू जस्तै सिलाइ(कटाइ, सजावट, यातायात, र अन्य व्यवसायमा पनि आम्दानीको स्रोत बढाउँछ। यो चाडले अस्थायी रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्छ, जसले ग्रामीण तथा शहरी क्षेत्रका मानिसहरूको आम्दानीमा वृद्धि गर्छ।
७. परम्परागत प्रथाहरू
दसैंमा गरिने केही विशेष परम्परागत प्रथाहरू छन्, जसले नेपाली समाजलाई अद्वितीय बनाउँछ। यी प्रथाहरूले हामीलाई हाम्रो पुराना परम्पराप्रति सम्मान गर्न र तिनको संरक्षण गर्न प्रेरित गर्छ। मुख्य परम्परागत प्रथाहरूमा टीका, जमरा, बलि प्रथा, र देवीको पूजा पर्दछन्।
टीका र जमरा
दशैंको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष टीका र जमरा हो। दशमीका दिन ठूला मान्छेहरूले साना सदस्यहरूलाई टीका र जमरा लगाइदिन्छन्। टीका, जसलाई दही, चामल र सिन्दूर मिलाएर बनाइन्छ, देवीको आशीर्वादको प्रतीक हो। जमरा भने पहिलो दिन घटस्थापनामा रोपेर नौ दिनपछि दशमीको दिन प्रयोग गरिन्छ।
बलि प्रथा
नेपालका केही क्षेत्रमा, विशेष गरेर ग्रामीण समाजमा, दशैंको समयमा पशु बलि दिने प्रथा रहेको छ। देवी दुर्गालाई खुसी पार्न बलि दिने परम्परा प्राचीनकालदेखि चलिआएको छ। तर, यो प्रथा अहिले केही स्थानमा घट्दै गएको छ र मानिसहरूले अब पशु बलिको सट्टा फलफूल बलि दिने अभ्यास गर्न थालेका छन्। बलि दिने परम्पराले धार्मिक आस्थालाई झल्काउँछ, तर पशु अधिकारका दृष्टिकोणले यो विवादास्पद छ।
नवरात्रि पूजा
दसैंको पहिलो दिन घटस्थापनादेखि नै देवी दुर्गाको पूजा गरिन्छ। नौ दिनसम्म निरन्तर रुपमा देवीका विभिन्न स्वरूपहरूलाई पूजा गरेर शक्तिको आराधना गरिन्छ। देवीलाई प्रसाद चढाएर र घर(घरमा शान्ति र समृद्धिका लागि प्रार्थना गर्ने चलन छ। यो परम्परा दसैंको धार्मिक महत्त्वलाई अझ बढाउँछ।
८. दशैंको मनोवैज्ञानिक प्रभाव
दसैंले मानिसहरूमा सकारात्मक मनोवैज्ञानिक प्रभाव पार्छ। परिवारका सदस्यहरूबीचको पुनर्मिलन, सामाजिक मेलमिलाप, र धार्मिक आस्थाले मानिसहरूलाई मानसिक शान्ति र आनन्द प्रदान गर्छ। दसैंको बेला नयाँ कपडा, मिठाइ, र रमाइलो वातावरणले मानिसहरूलाई तनावमुक्त बनाउँछ। विशेषगरी, बालबालिकाहरूका लागि यो चाड विशेष रमाइलो र उत्साहजनक हुन्छ।
साथै, दशैंको बेला आफन्तहरूसँग टीका लगाउने र आशीर्वाद ग्रहण गर्ने चलनले मानिसहरूमा आशा, उमंग र आत्मविश्वास बढाउँछ। धार्मिक दृष्टिले पनि दसैंले मानिसहरूलाई नैतिक र धार्मिक मार्गमा हिँड्न प्रेरित गर्छ। यसरी, दशैंले मानिसहरूमा नयाँ स्फूर्ति र उत्साह ल्याउँछ, जसले उनीहरूको दैनन्दिन जीवनलाई सकारात्मक ढंगले प्रभावित गर्छ।
९. दशैंमा हुने चुनौतीहरू
यद्यपि दशैंले नेपाली समाजमा धेरै सकारात्मक प्रभाव पार्छ, यसले केही चुनौतीहरू पनि ल्याउँछ। विशेषगरी, दशैंको बेला अत्यधिक खर्च गर्ने प्रवृत्ति बढ्ने हुँदा धेरै मानिसहरू ऋणमा पर्न सक्छन्। नयाँ कपडा, मिठाइ, र अन्य सामाग्री किन्नको लागि परिवारहरूले अतिरिक्त खर्च गर्नुपर्ने हुन्छ, जसले गर्दा कतिपय परिवारलाई आर्थिक बोझ थपीदिन्छ। साथै, दशैंको समयमा ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरतर्फ हुने अत्यधिक आवागमनले यातायात व्यवस्थामा चुनौतीहरू उत्पन्न गर्छ। सवारीसाधनहरूको कमी, भाडा वृद्धि, र यातायात सेवाहरूमा देखिने भीडभाडका कारण धेरै मानिसहरूलाई समस्याहरू व्यहोर्नु पर्छ। यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न, सरकारले विशेष यातायात सेवाहरूको व्यवस्था र उपभोक्तालाई लक्षित नीति निर्माण गर्न आवश्यक छ।
निष्कर्ष
दसैं नेपाली समाजको एक महत्त्वपूर्ण पर्व हो, जसले धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, र आर्थिक दृष्टिकोणले हाम्रो जीवनलाई गहिरो प्रभाव पार्छ। यो चाडले धार्मिक आस्था, सामाजिक एकता, पारिवारिक पुनर्मिलन, र सांस्कृतिक जगेर्ना गर्न विशेष भूमिका खेल्छ। यद्यपि यसले केही चुनौतीहरू पनि ल्याउँछ, जसलाई व्यवस्थापन गर्न नीति र योजनाहरू आवश्यक छ। दसैं केवल एक धार्मिक पर्व नभएर नेपाली समाजको मौलिकता र पहिचानको प्रतीक हो। यसले हामीलाई सत्य, न्याय, र धर्मको मार्गमा हिँड्न प्रेरित गर्छ। आर्थिक, सांस्कृतिक, र सामाजिक गतिविधिहरूको सँगसँगै, दसैंले मानिसहरूलाई भावनात्मक रूपमा पनि एक आपसमा जोड्ने काम गर्छ।
