उषा किरण पन्थ
बुटवल ,
अन्तर्राष्ट्रिय ग्रामीण महिला दिवस हरेक वर्ष अक्टोबर १५ मा मनाइन्छ। यस
दिनले ग्रामीण महिलाहरूको योगदान, संघर्ष, सशक्तिकरण, र उनीहरूको अधिकारको
प्रवद्र्धनलाई विशेष महत्व दिन्छ। ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरूले कृषि, खाद्य सुरक्षा, प्राकृतिक स्रोत
व्यवस्थापन, र समुदायको समग्र विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएका
छन्। तिनीहरूको अथक परिश्रमले समाजलाई खाद्यान्न, अर्थतन्त्र, र संस्कृतिका माध्यमबाट
जीवन्त बनाएको छ। यो दिन ग्रामीण महिलाहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरू र उनीहरूको
अधिकारका लागि आवाज उठाउने अवसर पनि हो।
ग्रामीण महिलाहरू सामान्यतया कृषि कर्ममा संलग्न हुने गरेको पार्इन्छ । उनीहरू
खेतबारीमा काम गर्ने मात्र नभएर घरायसी कार्यहरू, पशुपालन, बगैंचाबारीको व्यवस्थापन, छोरा छोरीको लालनपालन तथा
रेखदेख र दैनिक जीवनका लागि आवश्यक स्रोतहरूको व्यवस्थापनमा कार्यमा संलग्न हुने
गर्दछन । विशेष गरी, विकासशील देशहरूमा ६० प्रतिशतभन्दा बढी महिलाहरू ग्रामीण
क्षेत्रमा बसोबास गर्ने गरेको तथ्यांक पाइन्छ।उनीहरूको मुख्य आयस्रोत कृषि नै हो।
ग्रामीण महिलाहरूले केवल परिवारको आर्थिक स्थिति सुधार गर्न मात्र नभइ समाजको समृद्धिका लागि
पनि अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण योगदान दिँदै आएका छन्।
ग्रामीण महिलाहरूको सशक्तिकरण भनेको तिनीहरूलाई आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक रूपमा सक्षम
बनाउनु हो। यस्ता महिला सशक्तिकरणका लागि शिक्षा, स्वास्थ्य, र आर्थिक स्वतन्त्रतामा
पहुँच दिनु अत्यावश्यक छ। जब महिलाहरू आत्मनिर्भर बन्छन्, उनीहरूले आफ्ना अधिकारको
संरक्षण गर्न सक्नेछन् र समग्र समाजमा सशक्त भूमिकामा रहेका हुन्छन्। उदाहरणका
लागि, विभिन्न देशहरूमा महिला सहकारीहरू, कृषि उत्पादक समूहहरू, र महिला उद्यमशीलता
प्रवद्र्धनका कार्यक्रमहरूले ग्रामीण महिलाहरूको जीवनमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ।
अहिलेको परिवेशमा ग्रामीण महिलाहरूले धेरै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन्।
तिनीहरूले पुरुषहरूसँग बराबरी अवसर प्राप्त गर्न गाह्रो छ , चाहे त्यो शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, रोजगारी, वा सम्पतीको स्वामित्व
होस। ग्रामीण क्षेत्रमा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा महिलाहरूको पहुँच अझै पनि सीमित
छ, जसका कारण उनिहरूलाई अझै आफ्नो अधिकार भित्र के पर्छ भन्ने बारेमा थाहा छैन र
आत्मनिर्भरका बाटा पहिलाउन कठिन भएको छ।साथै, परम्परागत सोच, सामाजिक विभेद, र लैंगिक हिंसाका साथै
घरेलु हिंसाका शिकार भइरहेका छन्, जसले उनीहरूको जीवनलाई अझ कठिन
बनाइरहेको छ।
त्यसो त नेपालमा ग्रामीण महिलाहरूको सशक्तिकरण र विकासका लागि विभिन्न सरकारी, गैरसरकारी, र अन्तर्राष्ट्रिय
संस्थाहरूले विविध कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएका छन्। यी कार्यक्रमहरूले
ग्रामीण महिलाहरूलाई आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक रूपमा सशक्त
बनाउन र उनीहरूको जीवनस्तर सुधार गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएका छन्।
नेपालमा महिला सहकारी संस्थाहरूले ग्रामीण महिलाहरूको जीवनमा ठूलो परिवर्तन
ल्याएका छन्। यी सहकारी संस्थाहरूले महिलाहरूलाई समूहमा आवद्ध गराएर सानो व्यवसाय
सुरु गर्न, बचत र ऋणको सुविधा उपलब्ध गराउन, र आर्थिक रूपमा
आत्मनिर्भर बनाउन मद्दत गर्छन्। महिला सहकारीले महिलाहरूलाई साना कर्जाका साथै सीप
विकास तालिम पनि प्रदान गर्छन्, जसले गर्दा उनीहरूले कृषि, साना उद्योग, र अन्य आयआर्जनका
क्रियाकलापहरू सञ्चालन गर्न सक्षम भएका छन ।
ग्रामीण महिलाहरू प्रायः कृषि कर्ममा संलग्न हुने भएकाले उनीहरूलाई कृषि
प्रविधिको ज्ञान प्रदान गर्न र उत्पादन बढाउनका लागि विभिन्न तालिम कार्यक्रमहरू
सञ्चालन गरिएको छ। उदाहरणका लागि, नेपाल सरकार र विभिन्न गैरसरकारी
संस्थाहरूले ग्रामीण महिलाहरूलाई नयाँ र आधुनिक खेती प्रणाली, पशुपालन, मत्स्यपालन, तरकारी खेती, र जैविक खेतीको बारेमा
जानकारी दिने तालिमहरू प्रदान गर्छन्। यसले महिलाहरूलाई कृषि उत्पादनमा आत्मनिर्भर
र आधुनिक बनाउन मद्दत पुर्याउँछ।
नेपालमा ग्रामीण महिलाहरूलाई साना व्यवसाय सञ्चालन गर्न प्रोत्साहन दिने
उद्देश्यले महिला उद्यमशीलता विकास कार्यक्रमहरू सञ्चालनमा छन्। उदाहरणका लागि, महिला उद्यमशीलता विकास
परियोजनाहरूले महिलाहरूलाई सिलाई(बुनाई, धूप र अगरबत्ती बनाउने, हस्तकला, घरायसी उद्योग, र साना उद्योगहरू सञ्चालन
गर्न सीप विकास तालिम र ऋण सहयोग प्रदान गर्दै आएका छन्। यी कार्यक्रमहरूले
ग्रामीण महिलाहरूलाई आय आर्जनको अवसर सिर्जना गराउँदै आर्थिक रूपमा सशक्त बनाएको छ । ग्रामीण महिलाहरूको
स्वास्थ्य क्षेत्रमा पहुँच सुधार गर्न "महिला सामुदायिक स्वास्थ्य
स्वयंसेविका " ( FCHV)कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको छ। यस
कार्यक्रमले ग्रामीण महिलाहरूलाई प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा जानकारी दिने, गर्भवती महिला र नवजात
शिशुको हेरचाह गर्ने, पोषण र स्वच्छताबारे जनचेतना फैलाउने काम गर्छ। यसले
महिलाहरूलाई स्वास्थ्य सेवामा पहुँच मात्र नभई आफ्नो स्वास्थ्य अधिकारको बारेमा
पनि सजग बनाएको छ।
शिक्षा नै ग्रामीण महिलाहरूको सशक्तिकरणको मुख्य आधार हो। विभिन्न
कार्यक्रमहरूले ग्रामीण क्षेत्रमा रहेका महिलाहरूलाई शिक्षाको पहुँच प्रदान गर्न
विद्यालय शिक्षाका साथै वयस्क शिक्षा कार्यक्रमहरू पनि सञ्चालन गरेका छन्। सरकारको
साक्षरता अभियान, गैरसरकारी संस्थाहरूको वयस्क साक्षरता कक्षाहरू, र स्थानीय तहका शिक्षा
कार्यक्रमहरूले महिलाहरूलाई साक्षर बनाउँदै थप अवसरको ढोका खोल्न मद्दत गरेको छ।
नेपालका अधिकांश ग्रामीण भेगका महिलाहरूले घरेलु हिंसा, सामाजिक विभेद, र लैंगिक असमानताको सामना
गर्नुपर्दछ। यस समस्यालाई सम्बोधन गर्न नेपाल सरकार, विभिन्न गैरसरकारी संस्था, र अन्तर्राष्ट्रिय
साझेदारहरूले ग्रामीण क्षेत्रमा महिला हिंसा विरुद्धका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेका
छन्। उदाहरणका लागि, महिला हिंसा विरुद्ध १६ दिने अभियान, महिला संरक्षण केन्द्र, र कानुनी सहयोग
केन्द्रहरूले ग्रामीण महिलाहरूलाई कानुनी परामर्श, न्याय र सामाजिक सुरक्षा
प्रदान गर्दै आएका छन्।
नेपालमा महिला सहकारीहरूको भूमिका ग्रामीण क्षेत्रमा महिला सशक्तिकरणमा
महत्त्वपूर्ण छ। कृषि विकास बैंक, राष्ट्रिय सहकारी विकास बोर्ड, र अन्य बैंकहरूले
महिलाहरूलाई कृषि सहकारी स्थापना गर्न सहयोग पुर्याउँदै सहुलियत दरमा ऋणको
व्यवस्था गरेका छन्। यसले महिलाहरूलाई कृषि उत्पादन बढाउन, थप आर्थिक
क्रियाकलापहरूमा संलग्न हुन, र परिवारको आर्थिक स्थिति सुधार गर्न
मद्दत पुर्याउँछ।
त्यसो त राजनीतिक सहभागिता बढाउन स्थानीय तहमा महिला आरक्षणको व्यवस्था गरिएको
छ। यसले ग्रामीण महिलाहरूलाई पनि नेतृत्वदायी भूमिका लिन प्रेरित गरेको छ। साथै, विभिन्न महिला अधिकारवादी
संस्था र सरकारका निकायहरूले ग्रामीण महिलाहरूलाई नेतृत्व विकास तालिम र कार्यशाला
सञ्चालन गर्दै आएका छन्। यसले महिलाहरूलाई आफ्नो अधिकारको बारेमा सचेत बनाउँदै
सामुदायिक नेतृत्व गर्न सक्षम बनाएको छ। नेपालमा ग्रामीण महिलाहरूको
सशक्तिकरणका लागि सञ्चालन भएका यी कार्यक्रमहरूले धेरै महिलाहरूको जीवनमा
सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको छ। आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर हुनु, सीप विकास, शिक्षा र स्वास्थ्य
सेवामा पहुँच, र कानुनी अधिकारको संरक्षणले ग्रामीण महिलाहरूलाई थप सशक्त
र सक्षम बनाएको छ। यी प्रयासहरू अझ विस्तार गरी दिगो विकासका लक्ष्यहरू प्राप्त
गर्न सहकार्यात्मक रणनीति अपनाउन आवश्यक छ। ग्रामीण महिलाहरूको सशक्तिकरणले समाजको
समग्र विकासमा योगदान पुर्याउनेछ र उनीहरूको जीवनलाई अझ समृद्ध बनाउनेछ।
संयुक्त राष्ट्रसंघले ग्रामीण महिलाहरूको महत्त्व र योगदानलाई सम्मान गर्दै
सन् २००७ मा हरेक वर्ष अक्टोबर १५ लाई अन्तर्राष्ट्रिय ग्रामीण महिला दिवसको रूपमा
मनाउने निर्णय गरेको हो । ग्रामीण महिलाहरूको भूमिका र उनीहरूले सामना गर्ने
चुनौतीहरूलाई उजागर गर्दै तिनीहरूको सशक्तिकरणको अभियानलाई बल पुर्याउँछ भन्ने मुल
उदेश्यका साथ यस दिनले ग्रामीण महिलाहरूको योगदानलाई विश्वव्यापी रूपमा मान्यता
दिने र उनीहरूको जीवनस्तर सुधार गर्ने कार्यक्रम र नीति निर्माणको दिशा प्रदान
गर्नु हो।
ग्रामीण महिलाहरूको जीवनमा सुधार ल्याउनको लागि सरकारले नीतिगत सुधार र
कार्यान्वयनमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ। तिनीहरूको आर्थिक स्वतन्त्रताको लागि साना
व्यवसायहरूमा सहुलियत ऋणको व्यवस्था, सीप विकास तालिम, र बजार पहुँचमा सुधार
गर्न आवश्यक छ। साथै, महिला शिक्षामा प्राथमिकता दिनु र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच
विस्तार गर्नु पनि जरुरी छ। ग्रामीण महिलाहरूको सशक्तिकरणमा डिजिटल प्रविधिको
उपयोग पनि एउटा उत्कृष्ट उपाय हुन सक्छ, जसले उनीहरूलाई नयाँ सीप सिक्न, बजारबारे जानकारी प्राप्त
गर्न, र सामाजिक सञ्जालमा आफ्ना कुरा राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
अन्तर्राष्ट्रिय ग्रामीण महिला दिवसले ग्रामीण महिलाहरूको योगदानलाई मात्र
सम्मान गर्दैन, तिनीहरूलाई समाजमा सशक्त बनाउन र आफ्ना अधिकारका लागि लड्न
प्रोत्साहित पनि गर्छ। यस दिनले विश्वभरिका सबैलाई ग्रामीण महिलाहरूको महत्त्व र
तिनीहरूको संघर्षलाई बुझ्न र तिनीहरूको हकहितको संरक्षण गर्न प्रेरित गर्दछ।
ग्रामीण महिलाहरूको सशक्तिकरणको अभियानले मात्र समाजलाई समृद्ध बनाउन सक्दछ, जसले तिनीहरूको भूमिका र
अधिकारको पहिचानमा अझ बल पुर्याउने छ। त्यसैले, हाम्रा गाउँका महिलाहरूको
सशक्तिकरण हाम्रो सामाजिक, आर्थिक, र सांस्कृतिक समृद्धिको आधार हो।
उनीहरूको क्षमता र योगदानलाई सम्मान गरेर मात्र हामी समतामूलक र सशक्त समाज
निर्माण गर्न सक्छौं।
